Nowa ustawa o nieletnich

A dokładniej ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich.

Dnia 5 kwietnia 2022 r. Rada Ministrów przyjęła przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt nowej ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich z 20 lipca 2021 r. Ustawa ta zastąpić ma dotychczas obowiązującą ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich. Skierowany do Sejmu projekt ustawy, wraz z uzasadnieniem i projektami rozporządzeń miał ponad 900 stron. Dnia 9 czerwca 2022 r. ustawa została uchwalona przez Sejm. Następnie trafi do Senatu. Ustawa ma wejść w życie z dniem 01 września 2022 r.

Potrzeba zmian obecnie obowiązującej ustawy jest konieczna

Obwiązująca ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich pochodzi z 1982 roku, jest niespójna, nastręcza wiele problemów sądom rodzinnym i ze względu na swoją archaiczność nie wspiera odpowiednio resocjalizacji młodzieży. Nowe przepisy powinny być dostosowane do dzisiejszych potrzeb i standardów pedagogiki i psychologii. Ponadto przepisy dotyczące nieletnich powinny być dostosowane do standardów prawa międzynarodowego, gwarantującego dzieciom odpowiednią ochronę prawną. Jednocześnie nowe przepisy powinny zapewnić odpowiednie środki i sposoby reagowania, jeśli nieletni popełnią wykroczenie, przestępstwo lub są zdemoralizowani. Nowa ustawa powinna również chronić pokrzywdzonego czynem nieletniego sprawcy i zapewnić pokrzywdzonemu możliwość ochrony swoich praw przed sądem rodzinnym. Tyle w teorii – co więc w praktyce?

W zakładzie poprawczym do 24-tego roku życia

Na mocy ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich ma zostać wprowadzona możliwość orzekania przez sąd rodzinny wobec nieletnich, którzy dopuścili się najcięższych czynów karalnych, przedłużenia wykonywania środka poprawczego po ukończeniu przez nieletniego 21 lat do maksymalnie 24-tego roku życia. Nieletni sprawcy najpoważniejszych przestępstw, takich jak zabójstwo, gwałt, pedofilia, będą obligatoryjnie trafiać do zakładów poprawczych. Ma zostać w tym celu utworzony specjalny zakład poprawczy dla osób, które osiągnęły ten wiek. Decyzję o przedłużeniu pobytu w zakładzie poprawczym będzie podejmował sąd rodzinny. W przypadku orzeczeń za najcięższe przestępstwa, sąd rodzinny będzie mógł od razu wskazać, że nieletni powinien przebywać w zakładzie poprawczym do 24-tego roku życia. Każdą osobę, która opuszcza zakład poprawczy, sąd będzie mógł objąć nadzorem kuratora, zobowiązać do kontynuowania terapii psychologicznej/uzależnień. Będzie o to mógł wnioskować dyrektor zakładu poprawczego, albo taki obowiązek może orzec sąd z urzędu, jeśli będzie miał wątpliwości co do stopnia jej resocjalizacji. Wychowankowie powyżej 21-ego roku życia będą poddawani resocjalizacji w nowym rodzaju zakładów poprawczych dla nieletnich, którzy ukończyli 21 lat.

Nowe ośrodki wychowawcze – tzw. okręgowe ośrodki wychowawcze

Zgodnie z treścią nowej ustawy ma powstać nowy rodzaj placówek dla trudnej młodzieży — okręgowe ośrodki wychowawcze. W katalogu środków możliwych do zastosowania wobec nieletnich będą one niejako pomiędzy Młodzieżowymi Ośrodkami Wychowawczymi a zakładami poprawczymi. O umieszczeniu nieletniego w takiej placówce zdecyduje sąd rodzinny. Mają do nich trafiać osoby, które ukończyły 13-stu lat i popełniły czyn karalny (przestępstwo) lub są wysoko zdemoralizowane, a stosowane wobec nich środki resocjalizacji nie przynoszą efektów (np. dopuszczają się licznych ucieczek z MOW-ów). Zgodnie z proponowanymi zmianami, w pewnych sytuacjach sąd rodzinny będzie musiał obligatoryjnie orzec umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym np. zgodnie z art. 15 § 2. Chodzi o takie sytuacje, w których nieletni dopuścił się czynów karalnych określonych w Kodeksie karnym i tak: art. 134 (zamach na życie prezydenta) art. 148 § 1, 2 lub 3 (zabójstwo, zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem, więcej niż jednej osoby), art. 156 § 1 lub 3 (ciężki uszczerbek na zdrowiu), art. 163 § 1 lub 3 (sprowadzenie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego – np. pożar), art. 166 (zawładnięcie samolotem lub statkiem), art. 173 § 1 lub 3 (katastrofa w ruchu lądowym), art. 197 § 3 lub 4 (zgwałcenie, zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem), art. 223 § 2 (czynna napaść na funkcjonariusza publicznego, ale jeśli efektem jest ciężki uszczerbek na zdrowiu), art. 252 § 1 lub 2 (wzięcie zakładnika).
Będzie istniała jednak możliwość argumentowania na korzyść nieletniego. Taką możliwość daje art. 15 § 3. Natomiast będzie trzeba dobrze uzasadnić stanowisko. Sąd rodzinny będzie mógł zastosować środek wychowawczy, jeżeli sposób i okoliczności popełnienia czynu karalnego, właściwości i warunki osobiste nieletniego, jego postawa i zachowanie uzasadniają przypuszczenie, że środek wychowawczy okaże się skuteczny lub rokuje jego resocjalizację. Będzie trzeba wykazać, że nieletni posiada niejako pozytywną prognozę kryminologiczną na przyszłość.

Zwiększenie możliwości dyrektorów placówek oświatowych 

Dyrektorzy szkół dostaną możliwość zastosowania wobec nieletniego określonych środków oddziaływania wychowawczego bez zawiadamiania organów takich jak Policja czy sąd rodzinny. Wyjątkiem będą przestępstwa ścigane z urzędu i przestępstwa skarbowe – w tych przypadkach nadal pozostanie wyłączna właściwość sądu rodzinnego. Nowe przepisy dotyczyć mają jedynie czynów karalnych niebędących ściganymi z urzędu przestępstwami. Nieletni może być karany przez dyrektora szkoły za wykroczenia (nowa ustawa będzie dotyczyć wszystkich wykroczeń z kodeksu wykroczeń, a nie tylko kilku, enumeratywnie wymienionych), których dopuścił się na terenie szkoły.
Dyrektor szkoły będzie mógł zastosować względem nieletniego następujące środki:
– pouczenie,
– ostrzeżenie ustne albo ostrzeżenie na piśmie,
– zobowiązanie do przeproszenia pokrzywdzonego,
– zobowiązanie do przywrócenia stanu poprzedniego,
– zobowiązanie do wykonania określonych prac porządkowych na rzecz szkoły, określonych w ustalonym przez dyrekcję katalogu.
Zastosowanie któregokolwiek z tych środków będzie możliwe jedynie po uzyskaniu zgody od rodziców lub opiekunów nieletniego oraz od niego samego. Jeśli taka zgoda nie zostanie wyrażona, dyrektor będzie miał obowiązek zawiadomić sąd rodzinny.
Rozwiązanie to może budzić wątpliwości, gdyż dyrektorzy będą mogli karać nieletnich w sposób, w jaki dotychczas mógł to robić wyłącznie sąd rodzinny.

Minimalny wiek odpowiedzialności za demoralizację

W treści obecnie obowiązującej ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich nie była określona granica wieku osoby odpowiedzialnej za demoralizację. Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich ma tę granicę ustalić na poziomie 10 lat. Przedstawiciele Ministerstwa wskazywali, że „dziś w ustawie nie ma zapisu o minimalnym wieku takiej osoby, zatem przed sądem mogą stanąć nawet dzieci sześcioletnie, które ukradną w sklepie batonik czy pobiją się z kolegami”. Natomiast czyny zabronione, których dopuścił się nieletni między 10-tym a 13stym rokiem życia, będą mogły zostać rozpoznawane w ramach postępowania o demoralizację, jednak nieletni w tym wieku nie będą mogli trafiać do zakładów poprawczych.

Powstanie dwóch nowych komisji

Pierwszą z nich ma być komisja do spraw kierowania nieletnich do młodzieżowego ośrodka wychowawczego. Zadaniem komisji ma być ustalanie dla nieletnich ośrodka, który zapewni im odpowiednie dla nich oddziaływania wychowawcze i resocjalizacyjne, przy uwzględnieniu ich potrzeb edukacyjnych i deficytów rozwojowych.
W przypadku problemów ze zdrowiem psychicznym nieletniego powołana zostanie komisja do spraw środka leczniczego dla nieletnich, która będzie miała wskazywać sądom placówkę terapeutyczną, odpowiednią dla danego przypadku. Wcześniej obowiązek ten obciążał sądy rodzinne, co zazwyczaj znacznie opóźniało moment otrzymania przez nieletniego odpowiedniej pomocy. Celem jest więc wprowadzenie organu odpowiedzialnego za wskazywanie odpowiedniego dla nieletniego zakładu leczniczego. „Powołana przez ministra właściwego do spraw zdrowia komisja do spraw środka leczniczego dla nieletnich będzie organem pomocniczym dla sądu rodzinnego na etapie wykonywania środka leczniczego orzeczonego wobec nieletniego”.

Utworzenie ośrodków dla nieletnich matek z dziećmi

W zakładach poprawczych, młodzieżowych ośrodkach wychowawczych i schroniskach dla nieletnich poddawane są resocjalizacji, wraz z innymi nieletnimi, również nieletnie, które zostały matkami. Zgodnie z ustawą o ośrodkach wychowawczych, zakładach poprawczych i schroniskach dla młodzieży mają zostać utworzone specjalne oddziały dla nieletnich wychowanek, które zostały matkami i wyraziły chęć opieki nad własnym małoletnim dzieckiem. Wcześniej w przypadkach przebywania nieletniej w którejś z takich placówek, matka i dziecko były rozdzielane. Takie dziecko albo zostawało pod opieką ojca, albo trafiało do pieczy zastępczej, a czasem do adopcji. Nowe rozwiązanie postulowane było przez praktyków prawa od lat. Na mocy nowej ustawy matki mają być wraz z dziećmi w osobnych ośrodkach. Ustawa daje wyłącznie nieletniej matce – niezależnie od tego, czy ma ograniczoną, czy pełną zdolność do czynności prawnych – legitymację czynną do złożenia wniosku o umieszczenie dziecka wraz z nią w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, okręgowym ośrodku wychowawczym, zakładzie poprawczym lub w schronisku dla nieletnich. Złożenie takiego wniosku przez nieletnią, która nie będzie miała pełnej zdolności do czynności prawnych nie będzie wymagało potwierdzenia przez jej przedstawiciela ustawowego.

Szersze poszanowanie praw nieletniego

W nowej ustawie znajdą się zapisy, dzięki którym prawa wolności i godności nieletniego mają być poszanowane, nawet jeśli popełnił on czyn karalny lub jest zdemoralizowany.
Do takich praw należą:
– prawo do obrony już od pierwszej czynności z udziałem nieletniego.
– poszerzenie przesłanek do wyznaczenia nieletniemu obrońcy z urzędu, szczególnie jeśli zostanie wobec niego zastosowany tymczasowy środek zmiany pobytu (np. umieszczenie w ośrodku),
– prawo do złożenia zażalenia za zatrzymanie, przeprowadzenie kontroli osobistej i użycie przymusu bezpośredniego,
– określenie zasad kontroli osobistej, kontroli korespondencji i przeprowadzania badań na obecność substancji psychoaktywnych.

Obrońca z urzędu łatwiej dostępny

Nieletni będą mieć prawo do pomocy obrońcy od początku jakichkolwiek czynności z ich udziałem, np. umieszczenia w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub zakładzie leczniczym oraz w razie uzasadnionego podejrzenia dopuszczenia się przez nieletniego czynu zabronionego. Nieletni, których nie stać na obrońcę z wyboru, skorzystają z pomocy obrońcy z urzędu. Będzie on wyznaczany przez sąd rodzinny po stwierdzeniu zaistnienia określonych przesłanek.

Brak zmiany statusu procesowego pokrzywdzonego

Brak jest zmian dotyczących pokrzywdzonego czynem nieletniego sprawcy. Pokrzywdzony nie uzyskał statusu strony postępowania, nie jest więc czynnym uczestnikiem postępowania w sprawie nieletniego. Pokrzywdzony nadal nie będzie mógł składać wniosków dowodowych przed sądem rodzinnym, nie będzie mógł zaskarżać orzeczeń sądu rodzinnego.

Od kiedy nowe przepisy zaczną obowiązywać

Nowe przepisy mają wejść w życie od nowego roku szkolnego, czyli od 1 września 2022 roku.

Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich

Uwagi do projektu nowej ustawy zgłaszało m.in. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. Rzecznik zwracał uwagę, m.in. że istotne jest, aby w pracach nad kształtem ustawy:
– rozróżnić środki wychowawcze na nieizolacyjne oraz izolacyjne (umieszczenie w ośrodku wychowawczym),
– określić, że stosowanie środka o charakterze izolacyjnym może być orzeczone dopiero po wykazaniu, że prawidłowo wykonywane środki o charakterze nieizolacyjnym nie były skuteczne,
– podnieść granicę wiekową umożliwiającą orzeczenie środka wychowawczego o charakterze izolacyjnym względem pozostałych (nieizolacyjnych) środków.
Zgłaszane były również zastrzeżenia do planu stworzenia nowego typu placówki dla nieletnich – Okręgowego Ośrodka Wychowawczego, do którego mieliby trafiać nieletni stwarzający szczególne problemy wychowawcze lub przejawiający znaczny stopień demoralizacji. W praktyce jednak regulacje dotyczące tego typu placówki dopuszczają, aby w szczególnie uzasadnionych przypadkach kierować do nich nieletnich, którzy popełnili jedynie wykroczenia lub wykroczenia skarbowe.

Istnieją wątpliwości

Za pozytywne należy uznać, że ustawa z 1982 roku odchodzi do lamusa. Jednak wiele jej zapisów pozostanie w mocy, gdyż nie zostało zmienionych. Procedura przed sądem rodzinnym w zasadzie nie uległa zmianie. Nie została wprowadzona obrona obligatoryjna dla nieletniego, pozycja procesowa pokrzywdzonego nie uległa zmianie. Procedura przed sądem rodzinnym nadal jest „mieszana” – częściowo zaczerpnięta z kodeksu postępowania cywilnego a częściowo z kodeksu postępowania karnego. Wobec czego niejako 'stare’ problemy pozostają aktualne.
Część zmian należy poczytywać na korzyść np. wprowadzenie ośrodków dla nieletnich matek z dziećmi, granicę wiekową odpowiedzialności nieletnich, poszerzenie przesłanek do wyznaczenia nieletniemu obrońcy z urzędu, wprowadzenie prawa do złożenia zażalenia za zatrzymanie, na przeprowadzenie kontroli osobistej i użycie przymusu bezpośredniego względem nieletniego, określenie zasad kontroli osobistej, kontroli korespondencji i przeprowadzania badań na obecność substancji psychoaktywnych. Natomiast budzi wątpliwości wprowadzenie tzw. okręgowych ośrodków wychowawczych, możliwość przebywania w zakładzie poprawczym do 24-tego roku życia, możliwość karania przez dyrektora szkoły w zakresie w jakim dotychczas mógł karać nieletniego sąd rodzinny, granica wiekowa ustalona na poziomie 10 lat a nie np. 12 czy 13. Ponadto niedosyt pozostaje w zakresie braku zmian przepisów dotyczących pokrzywdzonego i możliwości realizowania jego praw w postępowaniu z nieletnimi, brak wprowadzenia obrony obligatoryjnej od początku postępowania z nieletnim.

Radca prawny

Alicja Kaszta

tel.: 608 436 324

Czytaj więcej

Prawa i obowiązki podejrzanego w procesie karnym

Podejrzany – to osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów, albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego (art. 71 § 1 k.p.k.).
Osoba taka, z chwilą wniesienia oskarżenia lub skierowania do sądu przez prokuratora wniosku o warunkowe umorzenie postępowania, uważana jest za oskarżonego (art. 71 § 2 k.p.k.).

Podstawowe obowiązki podejrzanego w procesie karnym

Podejrzany jest obowiązany poddać się:

1. oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała, w szczególności wolno od podejrzanego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom (art. 74 § 2 pkt. 1 k.p.k.),

2. niezbędnym dla postępowania badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, przeprowadzanych przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej, jeśli nie zagrażają zdrowiu podejrzanego; w szczególności podejrzany jest obowiązany poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu (art. 74 § 2 pkt. 2 k.p.k.),

3. pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu podejrzanego lub innych osób (art 74 § 2 pkt. 3 k.p.k.).

Niespełnienie tych obowiązków może prowadzić do zatrzymania i przymusowego doprowadzenia podejrzanego, jak również może skutkować zastosowaniem wobec niego w niezbędnym zakresie siły fizycznej lub środków technicznych służących obezwładnieniu (art. 74 § 3a k.p.k.).

Podejrzany pozostający na wolności ma obowiązek również:

1. stawić się na każde wezwanie w toku postępowania karnego oraz zawiadomić organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie miejsca zamieszkania lub pobytu trwającej dłużej niż 7 dni. W razie nie usprawiedliwionego niestawiennictwa podejrzanego można zatrzymać i sprowadzić przymusowo (art. 75 § 1 i 2 k.p.k.),

2. podejrzany przebywający za granicą ma obowiązek wskazać adresata dla doręczeń w kraju; w razie nie uczynienia tego pismo wysłane pod ostatnio znanym adresem w kraju, albo jeżeli adresu tego nie ma, załączone do akt sprawy, uważa się za doręczone (art. 138 k.p.k.),

3. w razie zmiany miejsca pobytu, bez podania nowego adresu, pisma wysłane w toku trwającego śledztwa lub dochodzenia pod dotychczasowy adres, uważa się za doręczone (art. 139 k.p.k.).

hammer-802298_1920

Podstawowe prawa podejrzanego

Podejrzany ma prawo:

1. składać wyjaśnienia, może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień (art. 175 § 1 k.p.k.),

2. składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia (art. 315 § 1 k.p.k.); podejrzanemu i jego obrońcy nie można odmówić wzięcia udziału w czynności jeśli tego żądają (art 315 § 2 k.p.k.),

3. korzystania z pomocy obrońcy, przy czym, może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców (art. 77 k.p.k.). Obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury lub ustawy o radcach prawnych (art. 82 k.p.k.),

4. żądania przesłuchania go z udziałem ustanowionego obrońcy, którego jednak niestawiennictwo nie tamuje przesłuchania (art. 301 k.p.k.),

5. podejrzany ma prawo żądać w postępowaniu przygotowawczym umożliwienia mu w toku przesłuchania złożenia wyjaśnień na piśmie. Takie pisemne wyjaśnienia z zaznaczeniem daty ich złożenia i podpisane przez podejrzanego stanowią załącznik do protokołu (art. 176 § 1 k.p.k.); przesłuchujący może jednak z ważnych powodów odmówić zgody na złożenie wyjaśnień na piśmie (art. 176 § 2 k.p.k.),

6. podejrzany ma prawo do informacji o treści zarzutów, ich uzupełnieniu i zmianach oraz kwalifikacji prawnej zarzucanego przestępstwa (art. 313 § 1, art. 314, art. 325a § 2 i art. 325g § 2 k.p.k.). Podejrzanemu należy umożliwić przygotowanie się do obrony, a zwłaszcza ustanowienie lub wyznaczenie obrońcy (art. 325g § 3 k.p.k.),

7. podejrzany ma prawo do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, np. o przesłuchanie świadka, uzyskanie dokumentu, dopuszczenie opinii biegłego (art. 315 § 1 k.p.k.),

8. za zgodą prokuratora, podejrzanemu można udostępnić akta i umożliwić sporządzenie odpisów oraz odpłatnie wydać kserokopie z akt lub uwierzytelnione odpisy (art. 156 § 5 k.p.k.),

9. jeżeli podejrzany nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, ma prawo do skorzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza (art. 72 § 1 k.p.k.), a także do uzyskania postanowień o przedstawieniu, uzupełnieniu lub zmianie zarzutów, aktu oskarżenia oraz orzeczeń podlegających zaskarżeniu wraz z tłumaczeniem (art. 72 § 3 k.p.k.),

10. podejrzany ma prawo do złożenia wniosku o skierowanie sprawy do postępowania mediacyjnego w celu pogodzenia się z pokrzywdzonym (art. 23a k.p.k.). Pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji są brane pod uwagę przez sąd przy wymiarze kary (art. 53 § 3 k.k.),

11. podejrzany (oskarżony) nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności, ani też dostarczania dowodów na swoją niekorzyść (art. 74 k.p.k.),

12. podejrzany musi mieć wyznaczonego obrońcę jeżeli jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy, zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności, a także, gdy sąd uzna, że występują inne okoliczności utrudniające jego obronę (art. 79 § 1 i § 2 k.k.), z tym, że w razie stwierdzenia przez biegłych lekarzy psychiatrów, że poczytalność podejrzanego w chwili popełnienia czynu jak i w chwili postępowania nie budzą wątpliwości, udział obrońcy w dalszym ciągu nie jest obowiązkowy, a sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy z urzędu (art. 79 § 4 k.p.k.),

13. ma prawo do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania, przy czym, o terminie zaznajomienia powiadamia się go na jego wniosek (art. 321 § 1 k.p.k.), a nieusprawiedliwione niestawiennictwo, nie tamuje dalszego postępowania (art. 321 § 4 k.p.k.),

14. w terminie trzech dni od daty zaznajomienia, ma prawo do złożenia wniosku o uzupełnienie postępowania (art. 321 § 5 k.p.k.),

15. w postępowaniu przyspieszonym, w przypadku zapewnienia uczestnictwa podejrzanego w postępowaniu w drodze wideokonferencji, może on składać wnioski oraz inne oświadczenia oraz dokonywać czynności procesowych wyłącznie ustnie do protokołu (art. 517ea § 1 k.p.k.). W ten sam sposób może być zapewniony udział w postępowaniu obrońcy i tłumacza (art. 517b § 2c i 2d k.p.k.). W postępowaniu przyspieszonym wniosek o uzasadnienie wyroku może być zgłoszony ustnie do protokołu albo złożony na piśmie w terminie 3 dni od daty ogłoszenia wyroku; termin do wniesienia apelacji wynosi 7 dni (art. 517h § 1 i 3 k.p.k.).

Radca Prawny

Alicja Kaszta

tel. 608 436 324

Czytaj więcej