Relacje między rodzicami i dziećmi są często skomplikowane, a konflikt małżeński może mieć długofalowe skutki dla psychiki dziecka — zwłaszcza jeśli rodzice angażują je w konflikt albo jednym z narzędzi sporu staje się alienacja rodzicielska. Kiedy dziecko zaczyna identyfikować się z jednym z rodziców i odrzuca drugiego, może to doprowadzić do trudności z realizacją kontaktów – nawet jeśli sąd przyznał takie kontakty. W polskim prawie istnieje mechanizm — w postępowaniu cywilnym — który pozwala sądowi wymierzyć w takich wypadkach sankcję pieniężną (nakaz zapłaty sumy pieniężnej) wobec rodzica utrudniającego kontakty z dzieckiem (art. 598¹⁶ § 1 k.p.c.).
Jednak stosowanie tej sankcji nie jest automatyczne i nie każde przypadki odmawiania kontaktów można „ukarać” – konieczna jest ostrożna analiza przyczyn takiego odrzucenia.
3 października 2025 r. Sąd Najwyższy w Izbie Cywilnej podjął uchwałę III CZP 20/25, dotyczącą wniosku o wykonanie kontaktów z małoletnimi, wniesionego wobec rodzica sprawującego pieczę nad dzieckiem.
Uchwała zawiera następujące kluczowe rozstrzygnięcie:
Okoliczność, że rodzic sprawujący pieczę nad dzieckiem nie wypełnia obowiązku w przedmiocie kontaktów ze względu na postawę dziecka, nie wyłącza możliwości nakazania zapłaty sumy pieniężnej na rzecz rodzica uprawnionego do kontaktów (art. 598¹⁶ § 1 k.p.c.), również wtedy, gdy postawa dziecka jest wynikiem zachowań obojga rodziców.
Tym samym Sąd Najwyższy daje “zielone światło” — w pewnych okolicznościach — do nakładania sankcji pieniężnej nawet wtedy, gdy odmowa spotkań przez dziecko nie wynika wyłącznie z winy rodzica sprawującego opiekę, lecz z psychicznego zaangażowania dziecka, które zostało ukształtowane (lub współkształtowane) przez działania obu rodziców.
Znaczenie orzeczenia: perspektywa teoretyczna i praktyczna
- Przełamanie bariery „dziecięcej winy”
Dotychczas w orzecznictwie i piśmiennictwie podkreślano, że jeśli dziecko odmawia kontaktów z jednym rodzicem, to samo w sobie nie może być automatycznie interpretowane jako zawinienie tego rodzica, który sprawuje opiekę. Bywało, że sądy uznawały, iż w takich przypadkach sankcja pieniężna byłaby niesprawiedliwa, jeśli przyczyny odrzucenia tkwią w psychice dziecka, a nie w jawnych działaniach rodzica opiekującego.
Tymczasem III CZP 20/25 klarownie stwierdza: nawet gdy postawa dziecka jest pochodną działań obu rodziców, nie można z góry wykluczyć nakazania zapłaty. To oznacza, że w ocenie sądów odtąd większą wagę trzeba przykładać do analizy całokształtu sytuacji — zarówno działań rodzica sprawującego pieczę, jak i drugiego rodzica, i ich wpływu na dziecko.
- Kooperatywna odpowiedzialność rodziców
Uchwała podkreśla, że płaszczyzna “odpowiedzialności” może być współdzielona — tzn. że odrzucenie kontaktów przez dziecko może być efektem skumulowanego wpływu obojga rodziców, a nie wyłącznie (albo w głównej mierze) strony opiekującej. To zwiększa presję na to, by obie strony procesu wspierały kontakty i unikały działań mogących eskalować konflikt. W praktyce oznacza to, że jeśli rodzic uprawniony (ten, który domaga się kontaktów) również swoim postępowaniem wpływał negatywnie (np. poprzez krytykę, konflikt, groźby itp.), sąd będzie mógł uwzględnić ten element przy ocenie czy sankcja pieniężna jest dopuszczalna i w jakiej wysokości. - Ograniczenia i wymogi dla zastosowania sankcji
Mimo że uchwała otwiera drogę do nakładania sankcji także w trudnych, „pośrednich” przypadkach, nie oznacza ona, że każda odmowa kontaktów może zostać “ukarana”. W orzecznictwie i literaturze nadal podkreśla się, że: Sąd musi zbadać, jakie były faktyczne przyczyny odmowy kontaktów — czy istnieją okoliczności, które usprawiedliwiają opór dziecka (np. traumatyczne doświadczenia z tym rodzicem, uzasadniona obawa).
Sankcja nie może być nadużywana — musi być proporcjonalna i odpowiadać realiom. Jeżeli przyczyna odmowy leży jednoznacznie w postawie uprawnionego rodzica, to raczej sankcja nie powinna być stosowana względem rodzica opiekującego.Dbanie o kontakty to także obowiązek rodzica opiekującego — czyli nie można przyjąć, że “ja nic nie robię, bo dziecko odmówi” — przeciwnie, ten rodzic ma prawo i obowiązek wspierać i ułatwiać kontakty. (Analiza tej problematyki pojawia się w piśmiennictwie i wyrokach SN już od lat).
Wady, ryzyka i kontrowersje
A. Nadmierna presja na rodzica opiekującego
Uchwała stwarza ryzyko, że rodzic opiekujący (z którym dziecko mieszka) może być nadmiernie narażony na sankcję, nawet jeśli de facto nie ma realnej możliwości “przełamania” psychicznego oporu dziecka, zwłaszcza w przypadkach głęboko utrwalonej alienacji. W skrajnych sytuacjach może to prowadzić do dodatkowego przeciążenia tego rodzica — co do zasady już stojącego przed zadaniem “utrzymania pokoju w konflikcie”.
B. Problem z dowodami i ustaleniem stanu faktycznego
W procesach rodzinnych często trudne jest dowiedzenie, jakie czynniki psychologiczne kierują dzieckiem, jakie działania rodzica były decydujące, i jakie stanowią faktyczne przyczyny odmowy kontaktów. Możliwe są próby “przerzucenia winy” przez każdą ze stron — stąd duża odpowiedzialność spoczywa na sądzie w ocenie ekspertów (psychologów, kuratorów, biegłych). W praktyce różnice w interpretacjach mogą być znaczne.
C. Możliwość retraumatyzacji dziecka
W skrajnych przypadkach, jeśli sąd (lub wnioskodawca) narzuca sankcję mimo wyraźnej traumy czy uzasadnionych obaw dziecka, można utrudnić proces terapeutyczny czy odnowienie więzi. Każda interwencja powinna być ostrożna i wrażliwa na dobro dziecka.
Praktyczne wskazówki dla rodziców będących w takiej sytuacji:
Dokładna dokumentacja — warto zgromadzić dowody na to, jakie działania prowadziły do odmowy kontaktów (korespondencja, opinie psychologów, zapis rozmów itp.).
Ekspertyzy psychologiczne — kluczowe mogą być opinie biegłych, które pomogą sądowi rozstrzygnąć, na ile postawa dziecka jest wynikiem wpływów rodziców, a na ile ma podłoże niezależne.
Proaktywne działania rodzica opiekującego — choć trudne, wskazane jest podejmowanie (mierzonych, przemyślanych) starań ułatwiających kontakty: mediacje, terapie rodzinne, inicjatywy wspólne, neutralne miejsce spotkań itp.
Argumentacja proporcjonalności — w toku postępowania warto przekonywać sąd, że ewentualna sankcja powinna być dostosowana do sytuacji ekonomicznej stron, skali naruszeń, okoliczności psychologicznych.
Wczesne reagowanie — im wcześniej podjęta interwencja w sytuacji narastającej alienacji, tym lepsze szanse na uniknięcie sytuacji, w której kontakt jest niemal niemożliwy.
Nowa uchwała SN III CZP 20/25 stanowi ważny krok w orzecznictwie dotyczącym kontaktów rodzica z dzieckiem i sankcji za ich utrudnianie. Wprowadzając możliwość nakazania zapłaty sumy pieniężnej nawet w przypadkach, gdy odmowa kontaktu wynika w części z postawy dziecka (kształtowanej przez obu rodziców), uchwała zwiększa prawdopodobieństwo, że sądy będą aktywniej korzystać z tego mechanizmu w celu ochrony prawa drugiego rodzica do kontaktów.
Jednak skuteczne i sprawiedliwe stosowanie takiej sankcji wymaga bardzo starannego zbadania stanu faktycznego, uwzględnienia psychologicznych uwarunkowań oraz ograniczania ryzyka szkody dla dziecka i rodzica opiekującego. Wbrew uproszczonym interpretacjom, uchwała nie daje “automatycznej kary” — wszakże stawia dodatkową odpowiedzialność na rodzicach i sądach w relacjach rodzinnych.
Alicja Majchrowicz
793 561 707