W polskim systemie prawnym ochrona wierzyciela należy przede wszystkim do prawa cywilnego. Nie oznacza to jednak, że instytucje prawa karnego pozostają obojętne wobec praw wierzycieli.
Przestępstwa na szkodę wierzycieli zostały stypizowane w Kodeksie karnym. Przestępstwami na szkodę wierzycieli określane są przestępstwa udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela/i (art. 300 § 1-3 k.k.), pokrzywdzenia wierzycieli polegające na udaremnieniu lub ograniczeniu ich zaspokojenia poprzez tworzenie nowego podmiotu gospodarczego, bądź przeniesienie na jego rzecz składników majątku (art. 301 § 1 k.k.), doprowadzenie do swojej upadłości lub niewypłacalności (art. 301 § 2-3 k.k.), a także faworyzowania wierzycieli (art. 302 § 1 k.k.).
W doktrynie prawa karnego istnieje się spór, o to kto może być podmiotem zdolnym do popełnienia przestępstwa z tej kategorii. Z pewnością są to przestępstwa indywidulane, których sprawcą może być jedynie dłużnik. Problematyka pojawiła się jednak w związku z umiejscowieniem tego przestępstwa w rozdziale pt. „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”, co sugeruje, że przynajmniej jedna ze stron (wierzyciel bądź dłużnik) powinna prowadzić działalność gospodarczą, aby można było w ogóle mówić o popełnieniu tego przestępstwa.
Odnośnie tejże materii wyróżnić można cztery, odmienne stanowiska doktryny oraz orzecznictwa.
Stanowisko pierwsze wskazuje, że przestępstwa przeciwko wierzycielom odnoszą się nie tylko do obrotu profesjonalnego, gdy obydwa podmioty prowadzą działalność gospodarczą, lecz także do obrotu konsumenckiego (gdy tylko jeden podmiot prowadzi działalność gospodarczą). Za takim rozumieniem tego pojęcia przemawia wykładnia językowa. W przepisie mowa jest nie tylko o dłużnikach, którym grozi upadłość, ale także o dłużnikach, którym grozi niewypłacalność, a ta ostatnia może dotyczyć podmiotów nieprowadzących działalności gospodarczej (tak A. Marek, Kodeks…, 2010, s. 646; O. Górniok, Przestępstwa…, s. 61).
Stanowisko drugie przyjęte przez Sąd Najwyższy stanowi, że co najmniej jedna ze stron zobowiązania rodzącego wierzytelność, której zaspokojenie udaremniają lub uszczuplają sprawcy przestępstw na szkodę wierzycieli, musi prowadzić działalność gospodarczą (uchwała Sąd Najwyższego z dnia 20 listopada 2000 roku sygn. akt I KZP 31/00 i postanowienie SN z 3 czerwca 2002 r., II KKN 220/00, LEX nr 55524).
Węższa wykładania wskazuje natomiast, że sprawcą przestępstwa z art. 300 § 1 k.k. może być wyłącznie dłużnik przedsiębiorcy (podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą), przy tym każdy taki dłużnik – niezależnie od tego, czy sam jest przedsiębiorcą czy też nie (SN w uchwale z 20 listopada 2000 r., I KZP 31/00, OSNKW 2001, nr 1-2, poz. 5). Stanowisko to zakłada, że wierzyciel, przynajmniej w chwili powstania zobowiązania, musi być podmiotem gospodarczym (prowadzić działalność gospodarczą). Tylko wtedy bowiem dłużnik, niebędący podmiotem gospodarczym, staje się uczestnikiem obrotu gospodarczego, a zarazem jego działalność jest szkodliwa dla tego obrotu (O. Górniok, Ochrona obrotu gospodarczego w Kodeksie karnym, PiP 1998, nr 9-10, s. 86). Jeżeli natomiast wierzyciel, w czasie popełnienia przestępstwa na jego szkodę kończy działalność gospodarczą, to dalsze działanie dłużnika szkodzi obrotowi gospodarczemu, jednak pod warunkiem że ten był, przynajmniej w chwili powstania zobowiązania, podmiotem gospodarczym. Taka wykładnia uniemożliwia stosowanie przepisów dotyczących przestępstw gospodarczych także do sytuacji, w których żaden ze wskazanych podmiotów nie jest podmiotem gospodarczym w chwili popełnienia przestępstwa (R. Zawłocki, Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu…, s. 1129).
Zgodnie z czwartym stanowiskiem, czynu zabronionego na szkodę wierzycieli może dopuścić się wyłącznie dłużnik prowadzący działalność gospodarczą, przy tym każdy taki dłużnik – bez względu na to, czy wierzyciel jest przedsiębiorcą czy też nie (J. Majewski (w:) G. Bogdan, K. Buchała, Z. Ćwiąkalski, M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, J. Majewski, M. Rodzynkiewicz, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Kodeks…, t. 3, s. 374-375).
Ponadto należy zauważyć, że odpowiedzialność karną za przestępstwa działania na szkodę wierzyciela lub wierzycieli ponosi także zarządca (menadżer) prowadzący sprawy majątkowe dłużnika (art. 308 k.k.).W wyroku z 5 stycznia 2000 r. Sąd Najwyższy przyjął bowiem, że osoby niebędące dłużnikami mogą odpowiadać tak samo jak wierzyciel lub dłużnicy (nie będąc nim), jeżeli prawnie lub faktycznie zajmowały się sprawami majątkowymi innej osoby (V KKN 192/99, OSNPriP 1999, nr 6, s. 8).
Podkreślić należy, iż umiejscowienie przestępstw na szkodę wierzycieli w rozdziale kodeksu karnego chroniącego obrót gospodarczy i ilość orzeczeń wskazujących na fakt, że jedna ze stron musi być przedsiębiorcą, pozwala przyjąć, iż tylko profesjonalny obrót powinien być poddany sankcji karnej.
Jadnak każda sytuacja jest indywidualna i wymaga indywidualnej analizy prawnej.
Radca prawny
Alicja Kaszta
tel.: 608 436 324
